Η συμμετοχή στα παιχνίδια απόδρασης με έκανε να συνειδητοποιήσω πόσο ενδιαφέρουσα είναι η ανθρώπινη ψυχολογία. Μ αρέσουν πολύ τα παιχνίδια απόδρασης, όπως επίσης μ αρέσει πολύ ο τουρισμός και τα ξενοδοχεία.
Αυτό, όμως που μου κεντρίζει απίστευτα το ενδιαφέρον είναι η εξελικτική και ανθρώπινη ψυχολογία, υπό το πρίσμα τόσο των διαπροσωπικών σχέσεων όσο και της λήψης αποφάσεων. Πώς λαμβάνουμε άραγε αποφάσεις? Είμαστε ελεύθεροι να παίρνουμε τις αποφάσεις μας ή όχι? Είναι άραγε η ελευθερία ένας είδος ψευδαίσθησης? Και αν είμαστε όντως ελεύθεροι να παίρνουμε εμείς οι ίδιοι, μήπως είμαστε υποχείρια του ίδιου του ατελούς εξελικτικού εγκεφάλου μας? ή μήπως τίποτα από αυτά δεν ισχύει και είμαστε μια λογικά όντα..?
Καλώς ή κακώς, τα τελευταία δέκα χρόνια άρχισα να έχω τέτοιου είδους εσωτερικές ερωτήσεις και απευθύνθηκα προς την επιστήμη, προκειμένου να με καταλάβω και τους γύρω μου λίγο καλύτερα. Σε αυτό το ταξίδι, δέχθηκα και δέχομαι σημαντικά ερεθίσματα από ειδήμονες του είδους, όπως τον Daniel Khnemann, Slovic, Tversky, Sapolski, Taleb ( The Black Swan) και Kuzban μεταξύ άλλων.
Αφιερώνω, συνεπώς μία σειρά άρθρων σχετικά με τη λήψη αποφάσεων, ξεφεύγοντας λιγάκι από τα παιχνίδια απόδρασης. Στα δωμάτια απόδρασης, στα επαγγελματικά, στα κοινωνικά. Δεν αλλάζει κάτι. Οι αρχές και οι συνιστώσες που επηρεάζουν και καθορίζουν τη λήψη αποφάσεων είναι ίδιες και απαράλλακτες. Βέβαια, άλλο να τις γνωρίζεις και άλλο πράγμα να τις εφαρμόζουμε στους ίδιους μας τους εαυτούς.
Όντας απόφοιτος οικονομικής σχολής στη διοίκηση επιχειρήσεων, πάντα μας έλεγαν οι καθηγητές πως οι άνθρωποι είμαστε λογικά όντα και λαμβάνουμε λογικές αποφάσεις. Οικονομικές και μη. Παράλληλα αξιολογούσαμε και συνεχίζουμε να αξιολογούμε επενδύσεις ή οικονομικές συμπεριφορές-στάσεις-αποφάσεις, δεχόμενοι κατά ceteris paribus ότι οι αποφάσεις μας είναι λογικές. Δεν αναρωτηθήκαμε, βέβαια, τι γίνεται στην περίπτωση που συμπεριφερόμαστε μη ορθολογικά. Βέβαια, τέτοιες ερωτήσεις λείπουν συνήθως από τα ακαδημαϊκά μαθήματα, γιατί προκαλούν σύγχυση.. Μα τί εννοείς Nimbus..? Είμαστε ορθολογικά όντα..δεν είμαστε ζώα…Αυτή η απάντηση ποτέ δεν με ικανοποίησε..
Δεν είμαστε ορθολογικά πλάσματα και δεν είναι κακό. Σχεδόν ποτέ δεν λαμβάνουμε ορθολογικές αποφάσεις και μία καθαρή και unbiased ματιά γύρω μας, το αποδεικνύει τρανά. Η μήπως διαφωνούμε?
Η μελέτη της οικονομίας, αλλά και του κόσμου γύρω μας στηρίζεται στην εσφαλμένη αντίληψη ότι οι αποφάσεις μας είναι λογικές και πάνω από όλα ισορροπημένες. Δεν υπάρχει παρουσία Μαύρων Κύκνων..Μόνο Άσπροι Κύκνοι.. ώσπου έρχεται κάποια στιγμή ο μαύρος κύκνος και αναρωτιόμαστε πώς δεν το είχαμε καταλάβει τόσο καιρό. Επίσης στηριζόμαστε στην πεποίθηση ότι αν το Α οδηγεί στο Β, τότε όπως και να παρουσιαστεί το ίδιο φαινόμενο, τότε το Α θα οδηγεί πάντα στο Β. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται transparency και αποτελεί μία από τις τρεις βασικές συνιστώσες της ορθολογικής συμπεριφοράς. Δεν έχει σημασία, συνεπώς, πώς θα οριστεί το Α, γιατί όπως και να οριστεί, θα οδηγεί πάντα στο σημείο Β. Με πιο απλά λόγια, 100 ευρώ έχουν μεγαλύτερη αντικειμενική και ωφέλιμη αξία από 80 ευρώ, όπως και αν το θέσουμε. Επίσης ισχύει και το αντίστροφο, 80 ευρώ έχουν μικρότερη αντικειμενική και ωφέλιμη αξία από 100 ευρώ, όπως και αν το θέσουμε. Ας εισαγάγουμε κάπου εδώ και μία πολύ σημαντική έννοια, αυτή της προσδοκώμενης αντικειμενικής αξίας, η οποία είναι πολύ απλή και λογική ( αλλά τελείως λάθος). Βάση της οικονομικής θεωρίας, τα 100 ευρώ σίγουρα, έχουν προσδοκώμενη αντικειμενική αξία 1οο ευρώ Χ 100% πιθανότητα=100 ευρώ. Αντίστοιχα, 100 ευρώ με 50% πιθανότητα, έχουν προσδοκώμενη αντικειμενική αξία 100 Χ 50%= 50 ευρώ. Επίσης ανάμεσα στις δύο επιλογές, θα επιλέγαμε πάντα την πρώτη επιλογή, δεδομένου πως αυτή έχει μεγαλύτερη αντικειμενική αξία. Πολύ λογικό και αποτελεί τη βάση της οικονομικής θεωρίας. Βέβαια, οι τόσες οικονομικές κρίσεις θα είχαν αποφευχθεί αν τα πράγματα ήταν τόσο απλά ( ίσως και ο Αλέξης να μην ήταν πρωθυπουργός)
” Meaning depends on the context. Control the context and you control the meaning”
Ας δούμε το εξής παράδειγμα. Έχεις 2 επιλογές.
α) Θα κερδίσεις 100 ευρώ με 90% πιθανότητα.
β) Θα κερδίσεις 90 ευρώ σίγουρα.
Τι θα διάλεγες? Η θεωρία απαντάει πως όντας λογικά όντα, είμαστε αδιάφοροι ανάμεσα στις δύο επιλογές αφού έχουν την ίδια αντικειμενική αξία,που ανέρχεται στα 90 ευρώ. Βέβαια, τα πειράματα στο εξής δίλημμα έδειξαν πώς όχι μόνο δεν είμαστε αδιάφοροι, αλλά αντίθετα το 88% των ερωτηθέντων διάλεξε τη δεύτερη επιλογή. Μάλιστα…
Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα. Έχεις 2 επιλογές.
α) Θα χάσεις 100 ευρώ με 90% πιθανότητα.
β) Θα χάσεις 90 ευρώ σίγουρα.
Τι διαλέγεις? Και πάλι η θεωρία ορίζει πως οι δύο επιλογές έχουν ίδια αντικειμενική ωφέλιμη αξία, οπότε είμαστε αδιάφοροι στις δύο επιλογές. Για ακόμα μία φορά, όμως, αποδείχθηκε πως δεν είμαστε αδιάφοροι στις δύο επιλογές, καθώς το 77% των ερωτηθέντων διάλεξε την επιλογή α.
Και εδώ έρχεται το ενδιαφέρον κομμάτι της εξίσωσης. Αφού είμαστε λογικά όντα, γιατί στην πρώτη περίπτωση διαλέγουμε το σίγουρο, ενώ στη δεύτερη το ρίσκο? μα τι άλλαξε? Διαφοροποιήθηκε ο τρόπος διατύπωσης του διλήμματος. Το πρώτο δίλημμα εκφράζει κέρδη, ενώ το δεύτερο απώλειες. Συνεπώς τίποτα δεν είναι ισορροπημένο, λογικό και αμφίρροπο, αφού ο τρόπος διατύπωσης του διλήμματος επηρεάζει και την λήψη της απόφασης.
Οι κύριοι Kahnemann & Tversky ανέλυσαν διεξοδικά το ζήτημα της λήψης αποφάσεων, μέσα από σειρά πειραμάτων και έφθασαν στο εξής συμπέρασμα.
Στα κέρδη αποφεύγουμε τα ρίσκα, ενώ στις απώλειες επιζητούμε τα ρίσκα. Αυτό συμβαίνει γιατί οι απώλειες πονάνε περισσότερο και έχουν μεγαλύτερο συναισθηματικό αντίκτυπο από τα κέρδη. Συνεπώς δεν είμαστε ορθολογικοί, αλλά η απόφασή μας εξαρτάται από την περίσταση.
Αυτή είναι και η αρχή της θεωρίας Prospect Theory, την οποία και θα εξετάσουμε στο επόμενο άρθρο πιο διεξοδικά και αναλυτικά, ενώ θα αποτελέσει σημαντικό όπλο στο στόχο της αποκρυπτογράφισης της λήψης αποφάσεων.